ભગવાનનાં ભગવત્ ભાવથી જે વિભક્ત નથી એવાં જ્ઞાની ભક્તનો સ્વભાવ કેવો હોય? વ્યવહારિક જગતમાં એનું વર્તન કેવું હોય? તથા જિજ્ઞાસુ ભક્ત જો આશા-નિરાશામાં બંધાતો હોય તો એને કઈ આશા છે અને કઈ નિરાશાથી તે વ્યથિત થાય છે? એવાં પ્રશ્ર્નોના કોઈ સચોટ ઉત્તર ન મળે, અથવા મેળવવાથી ભક્તની સહજ ઓળખાણ ન થાય. પરંતુ ભક્તની સહજ ઓળખાણ એટલે સમર્પણભાવ, સેવાભાવ, નિ:સ્વાર્થ પ્રેમભાવ, સ્વમય સુમેળભાવ. જ્ઞાની ભક્તનાં સમર્પણભાવનું લક્ષણ એક જ કે,‘હું નથી પણ સર્વત્ર સર્વેમાં પ્રભુની દિવ્ય ચેતના છે અને તે ચેતનાની જ અભિવ્યક્તિ અખંડ ક્રિયા સ્વરૂપે થયાં કરે છે. એટલે જ્યાં હું નથી ત્યાં છે પ્રભુના દિવ્ય ગુણોનું પ્રાગટ્ય.’ જિજ્ઞાસુ ભક્ત આ સત્યને આત્મસાત કરવા, અથવા જ્ઞાની ભક્ત જેવાં પ્રેમાળ લાક્ષણિક સ્વભાવનો ઉજાગર કરવા માટે હું પદની અહંકારી વૃત્તિઓને ઓગાળી શકે એવાં જ્ઞાન-ભક્તિના સત્સંગનો આધાર લે છે.

       એવાં આધાર રૂપે તે તન-મનની દેહધારી જીવંત સ્થિતિના આશયથી, પ્રકૃતિ જગતમાં થતી સર્જન-વિસર્જનની ક્રિયાના રહસ્યથી જાણકાર થતો જાય અને એકબીજા સાથેના આદાન-પ્રદાનના વ્યવહારથી પ્રેમાળ વર્તનની મહત્તાને સ્વીકારતો જાય. જેથી સંકુચિત અજ્ઞાની માનસ વિલીન થઈ શકે. જાણકાર મનને જીવવાનો આશય જેમ જેમ પરખાય તેમ તેમ પ્રભુની આત્મીય ચેતના સાથેની ઐક્યતાથી પરિચિત થતાં સંશય, વહેમ, તર્ક, વિતર્ક, હઠાગ્રહ ઓછાં થતાં જાય. મનમાં પછી વિરોધાભાસ ઓછો થતાં, શરણભાવથી ભક્તિમય આચરણના પથ પર પ્રયાણ થતું જાય. ભક્તિના પથ પર જિજ્ઞાસુ ભક્તને એક જ આશ હોય, કે ક્યારે પ્રભુના પ્રકાશિત દર્શન થાય, જેથી પ્રકાશ દર્શન રૂપે પ્રગટેલી દિવ્ય ચેતનામાં અહંકારી વૃત્તિઓનો અહંકાર ઓગળી જાય. ભક્તના મનમાં આવી આશ જાગૃત રહે છે. તેથી એનાં મનમાં દર્શનની આશ સ્વરૂપે એકમની પ્રકાશિત ગતિમાં ગતિમાન થવાની તરસ હોય છે. પ્રભુ દર્શનના વિયોગનો સંતાપ મનમાં જાગે, તેને કહેવાય ભક્તની તરસ. એવી તરસથી તડપતો ભક્ત ગોખેલાં શબ્દોનું કે મંત્રોનું રટણ ન કરે, પણ દર્શનની તરસના લીધે એનામાં વિયોગનો ભાવ છલકાતો રહે. જે વિનંતિના, સ્તુતિના શબ્દોની વાણી રૂપે એનામાંથી પ્રગટે કે,

       મારી ભાવભીની ભક્તિમાં એક પ્રાણ પૂરી દો,

મારી અશ્રુભીની વિનંતિ છે મને દર્શન દીધાં કરો;

       સંસારમાંથી મુક્ત કરો, સારથિ બની રહો,

પ્રભુ પ્રીતથી આશિષ દો મને દાસ બનાવી દો;

       હું શું હતો ને શું થઈશ એ તો તારે હાથ,

જેણે લીધો તારો આશરો સાગર તરાવ્યો પાર.

       પ્રકાશિત દર્શનની મહત્તાને ભક્ત જાણે છે, કે દર્શન સ્વરૂપે આત્મીય ચેતનાનું પ્રભુત્વ સ્વયંભૂ પ્રકાશિત થાય છે. એવાં પ્રકાશિત દર્શન ઘણીવાર પોતાના ઈષ્ટદેવના, પૂજનીય ગુરુના, કે અવતારી વિભૂતિઓનાં પણ થાય. પરંતુ શ્ર્વેત પ્રકાશિત જ્યોત દર્શન થાય, ત્યારે પ્રભુની ઐક્યતામાં એકરૂપ કરાવતો પરમાનંદ અનુભવાય અને ત્યારે જ અનુભૂતિ થાય કે પ્રભુનું મિલન તો થયેલું જ છે. એ મિલનની વિસ્મૃતિ થઈ હોવાંથી, મિલન રૂપે મન પ્રકાશિત દર્શનને ઝંખે છે. આવી સમજમાં દર્શનની ફળશ્રુતિ રૂપે ભક્ત અંતરગમનમાં સ્થિત થાય, ત્યારે એને પ્રતીતિ થાય, કે પોતાના સદ્ગુરુ પાસેથી પ્રભુ મિલનના માર્ગે પ્રયાણ કરવાનું જે માર્ગદર્શન મળ્યું, તે અનુસાર વૃત્તિ-વિચારોનું શુદ્ધિકરણ ભક્તિભાવથી થતું ગયું અને પ્રકાશિત દર્શનમાં મનની વિશાળતા એકરૂપ થતાં ભાવનું સંવેદન પ્રગટતું રહ્યું. ભાવનું સંવેદન પ્રગટવું, એટલે નિરાકારિત આત્મીય ચેતનાનું સંવેદન ધારણ થાય અને મનની પારદર્શકતા પ્રગટતી જાય.

       પારદર્શક મન એટલે વિચાર-વર્તનમાં નિ:સ્વાર્થ પ્રેમભાવ પ્રગટતો હોય, અર્થાત્ નિ:સ્વાર્થ પ્રીતની ચેતનાનું સંવેદન મનમાં ધારણ થાય, ત્યારે સંવેદન રૂપે સ્વયંથી જ્ઞાત થવાય, એટલે કે વૃત્તિ-વિચારો રૂપે આત્મ સ્વરૂપની જ્ઞાતા મતિ પ્રકાશિત થાય. આવી સારથિભાવની જ્ઞાતા મતિની જાગૃતિ ત્યારે ધારણ થાય જ્યારે સ્વમય ભક્તિની અંતરયાત્રામાં મન ધ્યાનસ્થ થાય. પછી ભવોનાં કર્મસંસ્કારોનાં બંધનથી મુક્ત થવાય. આમ પ્રભુ મિલનની, કે સ્વમય એકમ ગતિની, કે પ્રકાશિત દર્શનની જે પળ ભક્તમાં જન્મી, તે પળે મહાભૂતોની ઊર્જાનું પરિબળ જ્વલંત થયું. મહાભૂતોની ઊર્જાનું ગુણિયલ પરિબળ ભક્તમાં જાગૃત થતાં, એનાં આત્મીય અસ્તિત્વનો તાર જે પરમાત્મા સાથે જોડાયેલો છે તે પણ જ્વલંત થાય અને ભક્ત અંતરની સૂક્ષ્મતામાં એકરૂપ થતો જાય. એવી એકમની સ્વમય ગતિના માર્ગે ભક્તનું અસ્તિત્વ પ્રયાણ કરતું રહે અને સ્વાનુભૂતિમાં, કે પ્રકાશિત દર્શનમાં એકરૂપ થતું જાય.

       આમ સ્વમય ગતિમાં ગતિમાન થવા માટે, કે અંતરયાત્રાના ઘડતર માટે, મહાભૂતોની ઊર્જાનું પરિબળ જે પ્રેરક બને છે, તેને વંદનભાવથી, અહોભાવથી ભક્ત સ્વીકારે છે. અહોભાવથી સ્વીકાર કરવો એટલે ‘હું અંતરયાત્રા કરું છું અને ઊર્જાનું પરિબળ મુજમાં જાગૃત થાય છે,’ એવાં અહમ્ કેન્દ્રિત વૃત્તિ-વિચારોને ઓગાળી દેતાં સમર્પણભાવમાં સ્થિત થવું. સમર્પણભાવની જાગૃતિમાં અહમ્ વૃત્તિઓ ઓગળતી જાય અને અંતર યાત્રામાં તલ્લીનતાથી વિહાર થાય. એવી તલ્લીનતામાં ‘હું ભક્ત છું’ એવી વૃત્તિનું વિસ્મરણ થાય છે. અર્થાત્ ભાવનું સંવેદન જાગૃત થાય ત્યારે અંતર ગુણોનું બળ અહમ્ વૃત્તિના આવરણને ઓગાળી દે છે અને પ્રભુ દર્શનની પ્રકાશિત ગતિમાં અસ્તિત્વ એકરૂપ થાય છે. પ્રભુ દર્શનનો કે, એકમની અંતરયાત્રાનો આનંદ માણવા માટે માનવીને જીવંત જીવનની તક મળી છે. તે તક ક્યારે આવશે એવાં વિચારોમાં જિજ્ઞાસુ ભક્ત સમય વેડફે નહિ. પરંતુ શ્ર્વાસ રૂપે મળતી જીવંત જીવનની તકને વંદનભાવથી શણગારે. અર્થાત્ શ્ર્વાસની પાન-અપાનની ક્રિયાને અહોભાવથી, પૂજનીય ભાવથી સ્વીકારવામાં ભાવનો ભ ભળી જાય તકમાં અને બની જાય ભક્તનું અસ્તિત્વ ભાવનો કુંડ. શ્ર્વાસની ગતિ જ સ્વયં તક બનીને પ્રભુ સાથેના મિલનનું સ્મરણ કરાવે છે, તથા જીવંત જીવનના પ્રસંગથી પ્રભુ મિલનના આનંદનો સંયોગ ધરી, પ્રેમભાવના સંવેદનથી એકમની ગતિમાં ગતિમાન કરાવે છે. 

સંકલનકર્તા - મનસ્વિની કોટવાલા

માનવી જન્મની સિદ્ધિ સાર્થક ત્યારે થાય, જ્યારે મન નિષ્કામ પ્રેમભાવનું આસન બની જાય. આપણું આત્મસ્વરૂપ દિવ્ય પ્રીતનું, એટલે કે નિ:સ્વાર્થ પ્રેમનું હોવાંથી દરેક માનવીને પ્રેમની જ પ્યાસ હોય છે. માત્ર માનવી નહિ પણ પશુ, પક્ષી, વનસ્પતિ વગેરે જગતની સર્વે કૃતિઓને પ્રેમની જ ભૂખ હોય છે. કારણ સર્વેનું અસ્તિત્વ પ્રેમ સ્વરૂપનું છે. આ પ્રેમની પ્યાસને નિષ્કામ પ્રેમની ધારાથી સંતોષી શકાય. પરંતુ પ્રેમની પ્યાસને સંતોષવા માટે માનવીએ પ્રેમથી વ્યવહાર કરવો જોઈએ. જેમ આંખોથી સુંદર ફુલોના રંગોને કે સૌંદર્યને માણવું હોય, તો રાગ-દ્વેષની સંકુચિત દૃષ્ટિથી ન માણી શકાય. સૌંદર્યને માણવા માટે સુંદરતાની સાત્ત્વિકતાને જાણનારું, સુંદરતાને ઝીલનારું પરિપક્વ મન જોઈએ. એવું મન એટલે જ્યાં રાગ-દ્વેષાત્મક અહંકારી વર્તનની કુરૂપતાના વિચારો ઓછા હોય અને ત્યાં જ સુંદરતાના સાત્ત્વિકભાવનો ઉજાગર થાય, ત્યારે યથાર્થ રૂપે સૌંદર્યને માણી શકાય.

       પ્રેમને પ્રેમથી જ માણી શકાય, એટલે કે પ્રેમની પ્યાસ પ્રેમાળ વર્તનથી સંતોષી શકાય. આ સત્ય જાણવા છતાં માનવી પોતાના વર્તનમાં પ્રેમને ભૂલીને, પ્રેમને અનુભવવાની મથામણ કરતું રહે છે. અર્થાત્ દરેકને પ્રેમ જોઈએ છે પણ પ્રેમભાવ અર્પણ કરવો નથી. પ્રેમના નિ:સ્વાર્થ સ્વરૂપથી, પ્રેમની નિર્મળતાથી, પ્રેમના નિષ્કામભાવથી માનવી જાણકાર નથી. એટલે તે બાહ્ય જગતની વસ્તુઓમાં, ઈન્દ્રિયગમ્ય વિષયોમાં, ભોગ્ય પદાર્થોમાં કે સંબંધિત વ્યક્તિઓમાં જ્યારે પ્રેમને શોધે છે, ત્યારે પ્રેમનો સંતોષ અનુભવી શકતો નથી. એવી શોધ કરનારું મન જો પ્રકૃતિ જગતની એકબીજાને આધારિત ક્રિયાઓનું તાત્પર્ય ગ્રહણ કરે તો સમજાય, કે જગતમાં સર્વત્ર આદાન-પ્રદાનની ક્રિયાઓનો વ્યવહાર છે. તેથી પ્રેમની શોધ પણ પ્રેમથી જ થવી જોઈએ. જે મનને પ્રેમની ભૂખ હોય, તે મનમાં સુષુપ્ત રૂપે રહેલાં પ્રેમના બીજ જ્યાં સુધી અંકુરિત નથી થતાં, ત્યાં સુધી પ્રેમની શોધ રૂપે પ્રાપ્ત થયેલાં પ્રેમથી પ્રેમની ભૂખ સંતોષાતી નથી. એવું ભૂખ્યું મન બાહ્ય જગતની આસક્તિમાં બંધાયેલું રહે છે અને પ્રેમના સંતોષ વગર ઝૂરે છે.

       આપણાં સૌનું અસ્તિત્વ પ્રેમ સ્વરૂપનું હોવાંથી, પ્રેમના બીજ મનમાં સમાયેલા છે. બાળપણમાં માતા-પિતાની પ્રેમાળ છત્રછાયામાં તે બીજ ઘણાં અંશે અંકુરિત થયાં હોય છે. પરંતુ મોટાં થયાં પછી દુન્યવી રાગ-દ્વેષાત્મક વ્યવહારમાં અંકુરિત થયેલાં બીજને નિષ્કામ પ્રેમનું જળ મળતું નથી, પણ સ્વાર્થ, કપટ, લોભ, ઈર્ષ્યા વગેરે નકારાત્મક વૃત્તિ-વિચારો રૂપી માટીના થર પથરાતાં રહે છે. એવી અહંકારી નકારાત્મક માનસની માટી પર જો સદ્ગુરુના સાંનિધ્યની કૃપા સ્વરૂપે શુદ્ધ પ્રેમની ધારા વરસે, તો માટી નિર્મળ પ્રેમથી પોચી થઈ શકે. મનની માટી ભીની થઈને પોચી થાય, તે છે જિજ્ઞાસુભાવની જાગૃતિ, જે સ્વયંને જાણવા સત્સંગની પ્રવૃત્તિ તરફ ઢળે છે. જિજ્ઞાસુ ભક્ત જો પ્રેમના બીજ અંકુરિત થાય એવાં વર્તનથી જીવવાનો પુરુષાર્થ કરે, તો એકબીજા સાથે ધિક્કાર, વેરઝેર, અદેખાઈથી વ્યવહાર ઓછો થતો જાય અને પ્રેમના શુદ્ધ જળના સિંચનથી વ્યવહાર થતાં મન ભક્તિભાવમાં ઓતપ્રોત થતું જાય.

       જ્ઞાન-ભક્તિના આચરણમાં શ્રવણ, અધ્યયન, ચિંતનથી, તથા સદ્ગુરુના અણમોલ સાંનિધ્યથી ઓતપ્રોત થવાય. ભક્તિભાવમાં ઓતપ્રોત થયેલું મન પછી નિર્મળ, નિષ્કામ પ્રેમને ઝીલવા પરિપક્વ બને છે. જેમ ધાન્ય ઉગાડવા માટે યોગ્ય માટી, પાણી, કુદરતી ખાતર વગેરે અનુકૂળ સ્થિતિ હોય, ત્યાં જ શ્રેષ્ઠ ધાન્ય ઊગે છે; તેમ ભક્તિભાવથી પરિપક્વ થયેલી મનની માટીને જો ચિંતન અને ગુરુના સાંનિધ્યની અનુકૂળતા મળી જાય, તો આત્મ સ્વરૂપનું નિ:સ્વાર્થ પ્રેમનું પ્રભુત્વ સ્વયંભૂ પ્રકાશિત થાય. પરંતુ જ્યાં સુધી ચિંતન-અધ્યયનમાં પોતાની ઈચ્છાથી મન સ્થિત નહિ થાય, ત્યાં સુધી ગુરુના સાંનિધ્ય રૂપે પ્રાપ્ત થતું પ્રેમના જળનું સિંચન ધારણ થતું નથી.

       ભક્તિભાવની પરિપક્વતા એટલે જ પ્રેમાળ વર્તનની શુદ્ધતા. સત્સંગ-અધ્યયનથી પોતાના સ્વભાવની ખોટ કે નકારાત્મક વિચારોની નબળાઈથી પરિચિત થવાય, ત્યારે મનોમન પશ્ર્ચાત્તાપ થાય કે,"હું કેટલો અબુધ છું. માનવી તરીકે મન-બુદ્ધિની પ્રતિભા પ્રાપ્ત થઈ હોવાં છતાં હું સ્વયંને ઓળખી ન શક્યો! માત્ર દુન્યવી સીમિત પદાર્થોને, પરિસ્થિતિઓને ઓળખવામાં જ સમય પસાર કર્યો! એવી ઓળખાણમાં કોઈ ગુણિયલ ખાણની પ્રાપ્તિ ન થઈ, જેને દેહ છોડ્યાં પછી સાથે લઈ જઈ શકું. વાસ્તવમાં આ જગતમાં જ એવી ઓળખાણની ખાણ મળી શકે છે અને ગુણિયલ સંપત્તિની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે, પણ મારા રાગ-દ્વેષાત્મક અહંકારી સ્વભાવના લીધે આદાન-પ્રદાનના જગતમાં મેં રાગ-દ્વેષનું જ પ્રસરણ કર્યું. એટલે પ્રકૃતિ જગતનાં પદાર્થો કે પરિસ્થિતિની ઓળખમાં પ્રેમની સંપત્તિને મેળવી ન શક્યો! આ જીવનમાં મેં માત્ર લીધા જ કર્યું અને અર્પણ કરતી વખતે ભેદભાવને, જાતિને, પદવીને અગ્રેસર કરી સન્માન મેળવવા મારા અહમ્ને પોષતો રહ્યો!

       ..કર્મ-ફળની ક્રિયાનું જીવન જીવી શકું છું કારણ પ્રભુની આત્મીય ચેતનાની સાક્ષાત્ હાજરી મુજમાં છે. આ સત્યના સ્વીકારમાં તે હાજરીની પ્રતીતિ કરવા ઉત્સુક કેમ ના થયો? પ્રભુની દિવ્ય પ્રીતની ચેતનાના સંગમાં રહીને પણ પ્રેમાળ વર્તનના અંકુરો ફુલેલાં ફાલેલાં કેમ ન થયાં? જેમ ત્રાજવાના બન્ને પલ્લાં સરખા થાય ત્યારે વસ્તુનું વજન યોગ્ય રીતે જોખાયું કહેવાય, તેમ દેહધારી જીવનમાં આદાન-પ્રદાનની પ્રવૃત્તિઓનું ત્રાજવું સમતોલ રહે, તો દયા, સમાધાન, પરોપકાર વગેરે ગુણિયલભાવની સાત્ત્વિકતા જાગૃત થઈ શકે. પરંતુ મેં તો સતત એવી જ મથામણ કરી, કે હું જેને પ્રેમ કરું, તે માત્ર મને જ પ્રેમ કરે. આવાં માલિકીભાવમાં ભય અને ચિંતાથી પ્રેમને ઝીલતો રહ્યો એટલે પ્રેમનો સંતોષ ન મળ્યો. હું દેહ છું એવી અજ્ઞાનતાના લીધે એકબીજા સાથે દેહની ઓળખાણથી સંબંધ બાંધતો રહ્યો અને માલિકીભાવથી પ્રેમ અર્પણ કર્યો. એટલે દેહધારી જીવનનું આદાન-પ્રદાનનું વર્તન સમતોલ ન થયું અને કર્મસંસ્કારોનું આવરણ વધતું ગયું. હે પ્રભુ! આજે પશ્ર્ચાત્તાપના પારાવાર અગ્નિમાં હું તપું છું અને ક્ષમા યાચું છું. શ્ર્વાસે શ્ર્વાસે અર્પણ થતી આપની દિવ્ય પ્રીતનાં સંવેદનને ઝીલી શકું એવી કૃપાધારાને વરસાવજો. જેથી અગ્નિ શાંત થતાં નિષ્કામ પ્રેમના અંકુરો છોડ રૂપે ઊગતાં જાય અને સમતોલભાવથી, એટલે કે ભક્તિભાવના પ્રેમાળ વર્તનથી જીવવાનો આશય પૂરો કરી શકાય.”

       અમારી સંસ્થાનો વાર્ષિક કાર્યક્રમ ‘માનવ મહેક મોહન મિત’ તા. ૧૯ ડિસેમ્બર, રવિવારે સાંજે ૬:૦૦ વાગે અમારી યૂટ્યુબ ચેનલ (Universal Spiritual Upliftment and Charitable Trust) પર લાઈવ પ્રસરણ થશે. મધુવન પૂર્તિના અમારી વાચક મિત્રોને નમ્ર વિનંતિ કે જ્ઞાન-ભક્તિના આ કાર્યક્રમમાં આપ આપના સ્વજનો સાથે જરૂરથી જોડાજો..

સંકલનકર્તા - મનસ્વિની કોટવાલા

નિષ્કામ પ્રેમ સ્વરૂપની ભક્તિમાં મન ત્યારે જ તરબોળ થાય, જ્યારે સમજાય કે જીવંત જીવનનું માહાત્મ્ય છે પ્રેમભાવની ભક્તિ સ્વરૂપનું. ભક્તિના સદાચરણથી જે જીવે તે જ્ઞાતા મતિની જાગૃતિને ધારણ કરે. જ્ઞાતા ભાવથી પરખાય કે તન-મનના દેહની સર્વે કૃતિઓ પ્રભુની આત્મીય ચેતનાથી સર્જાય છે. તે ચેતનાનું નિ:સ્વાર્થભાવનું, દિવ્ય પ્રીતનું શાશ્ર્વત સ્વરૂપ છે અને ઊર્જાના વહેણ રૂપે સમર્પણભાવથી નિરંતર પ્રસરતું રહે છે. આત્મીય ચેતનાની ઊર્જાના પ્રસરણને લીધે પ્રકૃતિ જગતની કૃતિઓ સર્જાતી રહે છે અને સર્જન-વિસર્જનની ક્રિયા સતત થતી રહે છે. એવી ક્રિયા એટલે કૃતિઓનો જન્મ થવો અને વૃદ્ધિ-વિકાસ રૂપે તેનો ઉછેર થવો. જન્મીને ઉછેર પામતી દરેક કૃતિઓનું રૂપાંતર વિકાસ રૂપે થતાં, ધીમે ધીમે તે કૃતિઓનું રૂપ ક્ષીણ થતું જાય અને આકારિત કૃતિઓનો અંત મૃત્યુની ક્રિયા રૂપે થાય. આવી સતત થતી ક્રિયાઓનું તાત્પર્ય જિજ્ઞાસુભાવથી ગ્રહણ થાય ત્યારે સ્પષ્ટતાથી સમજાય, કે ભક્તિભાવ સ્વરૂપની, કે સમર્પણભાવ સ્વરૂપની પ્રભુની આત્મીય ચેતના હોવાંથી, ચેતનાનું દિવ્ય ગુણોનું પ્રભુત્વ નિરંતર ઊર્જા રૂપે પ્રકાશિત થઈને સર્વત્ર પ્રસરતું રહે છે.

       આમ ભક્તિભાવની પ્રભુની ચેતનાથી દરેક જીવના અસ્તિત્વનું ઘડતર થાય અને જીવ દેહધારી સ્થિતિને ધારણ કરી શકે છે. દેહના આકારની રચના પણ તે જ આત્મીય ચેતનાથી થાય છે અને જન્મીને જીવંત જીવન પણ તે જ ભક્તિભાવની ચેતનાના આધારે જિવાય છે. આ સનાતન સત્યના સ્વીકાર રૂપે ભક્ત તો ભક્તિભાવથી જીવવાનો, એટલે કે નિ:સ્વાર્થ પ્રેમના આચરણથી જીવવાનો પુરુષાર્થ કરતો રહે છે. એવાં પુરુષાર્થમાં પ્રેમભાવની વિશાળતા સામે રાગ-દ્વેષાત્મક અહંકારી વર્તનની સંકુચિતતા ટકી શકતી નથી. ભક્તમાં પછી નિષ્કામ પ્રેમભાવનું સંવેદન જાગૃત થાય છે. ભાવનું સંવેદન જાગૃત થવું એટલે સ્વયંના આત્મ સ્વરૂપની અનુભૂતિમાં લીન રહેતી જ્ઞાતા ભાવની સુમતિ જાગૃત થવી. એવી જાગૃતિમાં હું દેહ છું એવી અજ્ઞાનતાનો અવરોધ ન હોય, કે આકારિત જગતના પદાર્થોને ભોગવવાનો મોહ ન હોય. જેમ પાણીને ખબર નથી કે પોતે થીજી જવાથી બરફ બની ગયું છે, અર્થાત્ બરફને ખબર નથી કે પાણી થીજી જવાથી પોતાનું શીતળતા અર્પણ કરતું વિશેષ સ્વરૂપ પ્રગટ થયું છે; તેમ ભક્તને ખબર નથી કે ભક્તિભાવથી જીવન જીવવામાં, પ્રેમની નિર્મળ ધારામાં એકરૂપ થતાં(થીજી જતાં) જ્ઞાતા ભાવની સુમતિનું વિશેષ સ્વરૂપ કેવી રીતે જાગૃત થયું.

       મનને જ્યાં જણાય નહિ, કે ખબર પણ ન પડે, ત્યાં છે હું પદની અહંકારી વૃત્તિઓનું સમર્પણ અને ત્યાં જ છે મનની શરણાગતિની ભક્તિભાવની નિષ્ઠા. જ્યાં સુધી હું ભક્ત છું, હું ભક્તિભાવમાં સ્થિત થવાનો પુરુષાર્થ કરું છું એવી અહમ્ વૃત્તિઓ જીવે છે, ત્યાં સુધી પ્રેમભાવનું સંવેદન એટલે કે જ્ઞાતાભાવની સુમતિ જાગૃત થતી નથી. અહમ્ વૃત્તિનું માનસ ભક્તિભાવની નિષ્ઠામાં ઓગળી શકે છે. પછી જાણનાર કે ખબર રાખનાર હુંનું સમર્પણ થતાં, હું ભક્ત છું એવું સ્મરણ પણ થતું નથી. પરંતુ નિષ્કામ પ્રેમભાવનું પ્રસરણ આપમેળે થતું રહે છે અને પ્રભુનું સાત્ત્વિક ગુણોનું ધન બીજા જિજ્ઞાસુઓને આપમેળે અર્પણ થતું રહે છે. કારણ પ્રેમભાવનું સંવેદન ભક્તમાં પ્રગટે, ત્યારે જેનું છે એને અર્પણ થયાં કરે છે એવો સમર્પણભાવ દૃઢ હોય છે. એવી દૃઢતામાં સ્વયંનો માધ્યમ સ્વરૂપનો સાક્ષીભાવ જાગૃત થાય. અર્થાત્ પ્રભુની આત્મીય ઊર્જા શક્તિથી આ જગત સર્જાયું છે અને સર્જાયેલી સર્વે કૃતિઓ પ્રભુની આત્મીય પ્રીતની ગુણિયલતાને વ્યક્ત કરાવતું માધ્યમ છે.

       એક માધ્યમ જો બીજા માધ્યમ સાથે પ્રભુની ગુણિયલતાની વૃદ્ધિ કરાવતાં આચરણથી વ્યવહાર કરે, તો મારું-તારુંની ભેદ દૃષ્ટિ વિલીન થતી જાય. પ્રભુનું છે અને પ્રભુને અર્પણ થાય છે એવાં પ્રેમભાવથી, એકબીજા સાથે પછી વ્યવહાર થતાં નિષ્કામ ભક્તિભાવની સંપત્તિનો ભોગ થાય. ભક્ત તો પ્રેમભાવની સંપત્તિને ભોગવે અને નિષ્કામભાવે તે સંપત્તિને ભક્તિભાવની નિષ્ઠાથી બીજાને અર્પણ કરતો રહે. એવાં અર્પણભાવમાં શરીરની ઉંમરના, શિક્ષણની પદવીના, ધાર્મિક જાતિના, દેશ-પરદેશનાં, કે બાહ્ય દેખાવના ભેદભાવ ન હોય. પરંતુ સર્વેમાં જે પ્રભુની ચેતના સમાયેલી છે, તેનો પ્રેમભાવથી ઉજાગર કરાવતો આશય હોય. ‘વસુધૈવ કુટુંબકમ્’ની ભાવનાથી ભક્ત માત્ર માનવી સાથે નહિ, પણ પશુ, પક્ષી, વનસ્પતિ, જંતુ, જળચર, વાતાવરણ વગેરે દરેક પરિસ્થિતિ સાથે નિષ્કામભાવની સંપત્તિથી વ્યવહાર કરે. એવાં વ્યવહારમાં દુન્યવી વસ્તુ સ્થિતિની માંગણીઓ ન હોવાંથી, કંઈક પામવાની કે સન્માન મેળવવાની ઈચ્છાઓ જનમતી નથી, પણ ભાવની સંપત્તિના ભોગથી પ્રભુના ભવ્ય ભાવમાં એકરૂપ થવાંની આશા હોય છે.

       મનની ભીતરમાં ભાવની સંપત્તિ સુષુપ્ત રૂપે સમાયેલી છે. મન જો ભક્તિભાવની નિષ્ઠાથી ખાણિયો બને, તો પોતાની ખાણનું ધન સદાચરણ રૂપે ભોગવી શકે. એવાં જીવનમાં રાગ-દ્વેષના વ્યવહારનો ઘોંઘાટ ન હોવાંથી, એકબીજાનું હિત થાય એવાં અર્પણભાવની સેવાનો સહયોગ હોય. તેથી ભક્ત હંમેશા બીજા ભક્તની સંગમાં પ્રભુની સાક્ષાત્ હાજરીની પ્રતીતિ કરતો હોય. રાગ-દ્વેષની માયાના બંધનથી મન જો મુક્ત થાય તો ક્રોધ અને માંગણીઓની હઠથી પણ મુક્ત થતું જાય. એટલે મનમાં સ્પષ્ટતાથી અંક્તિ હોવું જોઈએ, કે ભક્તિ એટલે જ શુદ્ધ ભાવનો ઉદય થવો. મનમાં જો માંગણીઓ, ક્રોધ, કે રાગ-દ્વેષની આવનજાવન હોય, તો નિષ્કામ પ્રેમભાવમાં મન ઓતપ્રોત નહિ થઈ શકે. તેથી પોતાના મનને ભક્તિભાવના સદાચરણમાં સ્થિત રાખવા માટે, સહનશીલતા, વિનમ્રતા, દયા, સંપ વગેરે ભાવની સંપત્તિનો મનોમન ઉજાગર થાય એવી પ્રભુને પ્રાર્થના કરતાં રહીએ.

       હે નાથ! આપની સાથેની ઐક્યતાની પ્રતીતિ, આપની કૃપા સ્વરૂપે થઈ;

       આ પળથી નિષ્કામ પ્રેમનું ભક્તિભાવ કેરું માહાત્મ્ય મુજમાં પ્રગટાવો;

       ભક્તિભાવથી જીવન જિવાય, તો અંતરની સૂક્ષ્મતામાં ધ્યાનસ્થ થવાય;

       નિષ્કામ પ્રેમભાવની ભરતીથી પછી દિવ્ય ગુણોની સંપત્તિનો ભોગ

ભક્તિ સ્વરૂપે થતો જાય.

       અમારી સંસ્થાનો વાર્ષિક કાર્યક્રમ ‘માનવ મહેક મોહન મિત’ તા. ૧૯ ડિસેમ્બર, રવિવારે સાંજે  ૬:૦૦ વાગે અમારી યૂટ્યુબ ચેનલ (Universal Spiritual Upliftment and Charitable Trust) પર લાઈવ પ્રસરણ થશે. મધુવન પૂર્તિના અમારી વાચક મિત્રોને નમ્ર વિનંતિ કે જ્ઞાન-ભક્તિના આ કાર્યક્રમમાં આપ આપના સ્વજનો સાથે જરૂરથી જોડાજો..

સંકલનકર્તા - મનસ્વિની કોટવાલા

માનવીનું મન એટલે અતૃપ્ત ઈચ્છાઓનાં કર્મસંસ્કારોનો સામાન. તે અતૃપ્ત ઈચ્છા વૃત્તિઓ, વિચાર-વાણીના વર્તનથી કર્મ-ફળની પ્રક્રિયા ધારણ કરે, તે છે દરેક માનવીના લૌકિક જીવનની રીત. માનવીની ઓળખ એના શરીરના રૂપ-રંગથી થાય, પણ સાચી ઓળખ એનાં વિચાર વર્તનના સ્વભાવથી થાય. બાહ્ય દેખાવની ઓળખ સહજ રીતે થઈ શકે છે, પણ માનવીના મનની ઓળખ સહજ રીતે થતી નથી. કારણ માનવી મોટેભાગે મનથી જે વિચારે છે, તે અનુસાર વર્તન કરતો નથી. વિચાર-વાણીના વર્તનમાં ભેદ રહેવાંથી માનવીના ખરા સ્વભાવને જાણવું સહજ નથી. આમ છતાં માનવીના સ્વભાવની ઓળખાણ, એના પરિવારના અંગત સભ્યો કે મિત્રો સાથેના વ્યવહારથી થાય છે. માનવી જ્યારે બીજાના સ્વભાવને ઓળખવાનો પ્રયત્ન કરે, ત્યારે તે બીજી વ્યક્તિ સાથેના વ્યવહારમાં જો પોતાની અપેક્ષિત ઈચ્છાઓ પૂરી થાય, તો એ વ્યક્તિનો સ્વભાવ એને સારો લાગે છે. એટલે દરેક વ્યક્તિને પોતાનો સ્વભાવ સારો કે ખરાબ છે એવું લેબલ હંમેશા બીજા લોકો દ્વારા મળે છે. સારા સ્વભાવનું લક્ષણ એટલે જે બધા સાથે સમાધાનપૂર્વક પ્રેમભાવથી અનુકૂળ થઈને જીવે અને એવી વ્યક્તિનો સંગ કરવાનું સૌને ગમે.

       આમ માનવી બીજા માનવી સાથે, પશુ-પક્ષી વગેરે પ્રકૃતિ જગતની કૃતિઓ સાથે પ્રેમભાવની સાનુકૂળતાથી વ્યવહાર કરે, તે છે ઉચિત સ્વભાવનું લક્ષણ. એવાં પ્રેમાળ સ્વભાવના લીધે ભક્ત સ્વરૂપની સાત્ત્વિકભાવની જાગૃતિ સહજ ધારણ થઈ શકે છે. કારણ ભક્ત સ્વરૂપનું લક્ષણ છે, જે પ્રેમની નિર્મળ ધારાનું પ્રસરણ કરે. અર્થાત્ નિષ્કામ પ્રેમથી રાગ-દ્વેષના ભેદભાવ વગર જો માનવી વ્યવહાર કરે, તો મનનું ભક્ત સ્વરૂપ પ્રગટ (પ્રાદુર્ભાવ) થતું જાય. ભક્ત એટલે આખો દિવસ કરતાલ લઈને ભજન ગાયા ન કરે, પણ એનું લક્ષ્ય એક જ હોય કે, પ્રભુનો જે દિવ્ય પ્રીતની ચેતનાનો વિશુદ્ધ ભાવ છે તેવો ભાવ જીવતાં જ જાગૃત થાય. એવા વિશુદ્ધ, પ્રશુદ્ધ, નિરપેક્ષ, નિ:સ્વાર્થ ભાવની જાગૃતિ માટે ભક્ત તો પ્રભુની સર્વજ્ઞતાથી, સર્વવ્યાપક્તાથી, સંપૂર્ણતાથી, અનંત ગુણોના પ્રભુત્વથી પરિચિત કરાવતું અધ્યયન કરતો રહે. એવાં અધ્યયનનું એટલે કે સ્વમય ચિંતનનું ભક્તિમય જીવન, તે માત્ર પોતાના ઉદ્ધાર અર્થે ન જીવે, પણ બીજા સ્વજનોને પણ ભક્તિભાવની જાગૃતિથી જીવવાની પ્રેરણા પૂરતો રહે. એવી પુરવણીમાં કોઈ હઠાગ્રહ ન હોય કે પોતે જે દર્શાવે છે તે જ વિચારો ઉત્તમ છે, અથવા બીજા સાંપ્રદાયિક ધર્મના વિચારોને ઉત્તમ કે નિમ્ન ગણવાની સરખામણી ન કરે, પણ નિષ્કામભાવથી પ્રભુના પ્રસાદ રૂપે પુરવણી કરતો રહે.

       અંગત સ્વાર્થ જ્યાં ન હોય, ત્યાં જ નિષ્કામભાવ જાગે. જેમ વૃક્ષ ફળને અર્પણ કરે છે ત્યારે કદી કહેતું નથી કે, ‘આ મારું ફળ છે તમે લઈ લ્યો.’ એ તો નિષ્ઠુર મનના માનવીઓ જો પથ્થર મારે તો પણ ફળને અર્પી દે છે. પ્રકૃતિ જગતના આવાં નિષ્કામ પ્રેમભાવનો સંકેત ઝીલી, ભક્ત પણ પ્રેમભાવનું પ્રસરણ કરતો રહે છે. નિષ્કામભાવનો પ્રેમ જ્યાં હોય ત્યાં એવો વિચાર ન હોય કે, ‘હું પ્રેમનું પ્રસરણ કરું છું. મને પ્રેમ એટલે શું એ સમજાઈ ગયું છે.’ કારણ જ્યાં સ્વાર્થ નથી, પદાર્થોને ભોગવવાનો મોહ નથી, વ્યક્તિગત સંબંધોથી કંઈક પ્રાપ્ત કરવાની આસક્તિ નથી, ત્યાં જ પ્રેમભાવની ધારા સહજ પ્રગટે છે. વિશુદ્ધ નિ:સ્વાર્થ પ્રેમ જ્યારે જ્ઞાન-ભક્તિના સદાચરણથી જાગૃત થાય, ત્યારે મનની અહમ્ વૃત્તિઓનો સ્વાર્થ આપમેળે ઓગળી જાય અને ભાવની નિષ્કામ ધારા સ્વયંભૂ પ્રસરતી રહે છે. ભાવની નિર્મળ ધારા સરિતાના વહેણની જેમ મુક્ત મને પ્રસરે છે. તે વહેણમાં સ્વાર્થનો, મોહનો, આસક્તિનો કચરો નથી. તે છતાં આદાનપ્રદાનના જીવનમાં જો પ્રારબ્ધગત સંજોગોના લીધે ક્યારેક કચરો જણાય, તો પણ ભક્તના નિષ્કામ પ્રેમભાવના વહેણ અટકતાં નથી. એ તો સંજોગોની ભેખડ જેવી અવરોધક સ્થિતિને પણ પ્રેમના સ્નાનથી કોમળ બનાવી દે. કારણ નિષ્કામ, નિ:સ્વાર્થ પ્રેમભાવના વહેણમાં પ્રભુની દિવ્ય પ્રીતની ચેતનાનું બળ પ્રગટતું હોય છે.

       નિ:સ્વાર્થ પ્રેમનો ભાવ હોય, ત્યાં હું છું એવા અહંકારી હું પદનું વિસ્મરણ થાય અને સોઽહમ્ભાવની જાગૃતિ થાય. સોઽહમ્ ભાવની જાગૃતિમાં હું પદની વૃત્તિઓનું સમર્પણ થતાં, આત્મ સ્વરૂપનો દિવ્ય ગુણિયલભાવ, ભક્તના પ્રેમાળ સ્વભાવ રૂપે પ્રગટે છે. એવાં જ્ઞાની ભક્તના મનમાં હું કેન્દ્રિત વિચારો પણ ન જાગે કે, "હું પ્રભુની ભક્તિ કરું છું, હું ભક્તિમાં લીન થાઉં છું, હું ભક્તિનો આનંદ માણું છું, હું બીજાને ભક્તિની મહત્તા જણાવી પ્રેરિત કરું છું, હું બીજાને કલ્યાણના માર્ગનું દર્શન કરાવી શકું છું, કારણ મારા પર પ્રભુની અધિક કૃપા છે. એટલે સંસારી રાગ-દ્વેષથી દૂર રહી શકું છું, સંસારી ભોગના આકર્ષણથી અલિપ્ત રહી શકું છું, સાત્ત્વિક વિચારોના ચિંતનમાં સહજતાથી સ્થિત થઈ શકું છું, મારું મન પ્રભુની આત્મીય પ્રીત શક્તિને અનુભવી શકે છે એટલે ધ્યાનમાં સ્થિત થઈ શકું છું.” વગેરે કોઈ અંગત પ્રાપ્તિની કામના જ્ઞાની ભક્તમાં ન હોવાંથી, તેના વિચાર-વાણીના વર્તનમાં સમાધિ જેવો શાંત નિર્મળભાવ પ્રસરતો રહે છે.

       અંગત ઈચ્છાઓની કામના જ્યાં ન હોય, ત્યાં બીજાનું હિત થાય એવી કામના પણ ન હોય. કારણ પ્રેમનું પ્રસરણ હોય ત્યાં બીજી સ્થિતિ પ્રેમ વગરની છે એવો ભાવ નથી. જેમ સૂર્યદેવને ખબર નથી કે અંધકાર એટલે શું? સૂર્યદેવ અંધકારને દૂર કરવાનું કર્મ કરતાં નથી, એ તો પોતે જે છે તે પ્રકાશિત ઊર્જાનું પ્રસરણ કરતાં રહે છે. પોતે જે કર્મ કરે છે તેનાંથી અંધકાર દૂર થાય છે, કે ઊર્જાનું પોષણ બીજાને મળે છે એવો ભાવ સૂર્યમાં નથી. એ જ રીતે જ્ઞાની ભક્તમાં નિષ્કામ પ્રેમભાવ જાગે ત્યારે મનનાં ખૂણે ખાંચરે કોઈ કામના, સ્વાર્થ કે છળકપટ નથી. અરે, ભાવ શું છે તેની પણ એને જાણ નથી. કારણ સ્વયં તે ભાવ સ્વરૂપ બની જાય છે. તેથી ભક્ત તો અંગત સ્વાર્થ છોડીને પ્રભુને વિનંતિ એક જ કરતો રહે કે, "હું ન રહું, હું સમાઈ જાય આપના ભગવત્ ભાવમાં. ભક્તિમય જીવન જીવવાની સહજ કળાનું દાન ધરો. જેથી મારા કર્મોનું પરિણામ બને બીજાના દુ:ખોને વિલીન કરનારું...

       હે પ્રભુ, સોઽહમ્ ભાવની સુમતિ લઈને, આવ્યાં તારે દ્વારે આજે;

       આવવાનું નિમંત્રણ નથી તોયે, સમભાવથી આવ્યાં અમે આજે;

       જાણું છું કે મુક્ત ગતિ તારી, લય પણ તારી અને ભાવ પણ તારો;

       પ્રેમભાવની ગાગર અમારી, સમાવી દો આપના ભાવ સાગરમાં...”

સંકલનકર્તા - મનસ્વિની કોટવાલા

ભક્તિ એટલે વિશુદ્ધ ભગવત્ ભાવ. ભક્તિ સ્વરૂપની ભાવની વિશુદ્ધતા મનોમન ધારણ ત્યારે થાય, જ્યારે પ્રભુ સાથેની ઐક્યતામાં એકરૂપ થવાની તીવ્ર તરસ જાગે. એવી તરસ અંતરની વાવમાં તરતાં તરતાં તૃપ્ત થાય. અંતર વાવમાં ડુબકી મારવા માટે સંસારી વિચારોના રાગ-દ્વેષાત્મક કોલાહલને શાંત કરવો પડે. મારું-તારુંના ભેદભાવની, તથા સન્માન, પ્રશંસા ઈચ્છતા હું પદની અશાંતિ જેમ જેમ ઓછી થાય, તેમ તેમ અંતરની ભવ્ય વાવમાં ભક્તિની નિષ્ઠાથી ઊંડે ઊંડે તરી શકાય. તેથી પ્રથમ અજ્ઞાની મનની અશાંતિને શાંત કરવા માટે જિજ્ઞાસુભાવથી શ્રવણ, અધ્યયન, ચિંતન કરવું જરૂરી છે. સ્વ સ્વરૂપથી પરિચિત કરાવતું અધ્યયન જ્યારે થાય, ત્યારે મનમાં ઉદ્વેગ હોવો ન જોઈએ કે, ‘મારે જાણવું છે, સ્વયંથી જ્ઞાત થવું છે, મારા મનને શાંત કરવું છે, ભક્તિભાવમાં સ્થિત થવું છે,’ વગેરે ઉદ્વેગભર્યા વિચારોથી અભ્યાસ કે અધ્યયનમાં મન સહજતાથી સ્થિત થઈ શકતું નથી.

       સ્વમય ચિંતનની, કે અધ્યયનની સહજતા માટે લૌકિક વાણીના ઉચ્ચારોમાં વ્યસ્ત રહેતી જીભને થોડો આરામ આપવો પડે. એટલે એવું નથી કે વાણીથી બોલવાનું સદંતર બંધ કરી દેવું. પરંતુ વાણીથી થતાં કાર્ય કરતી વખતે વાતચીત દરમિયાન જો વધારાના શબ્દોનો ઉપયોગ ઓછો થાય, તો જીભને થોડો આરામ મળશે અને ધીમે ધીમે સંસારી વિચારોનો કોલાહલ ઓછો થતો જશે. જેમ સમુદ્રના પાણીનું બાષ્પીભવન થતાં વાદળો બંધાય અને વરસાદ રૂપે તે વરસે એમાં પાણીનાં બિંદુઓનો કોઈ ઉદ્વેગભર્યો પુરુષાર્થ નથી; તેમ સ્વ અધ્યયનની સહજતા ધારણ થવી જોઈએ. તેથી લૌકિક વિચારોની આવનજાવનનો ઉદ્વેગ ઓછો કરવા માટે, જીભને થોડો આરામ આપવો અતિ આવશ્યક છે. ધીમે ધીમે યોગ્ય શબ્દોની વાણીનો ઉપયોગ કરવાનું મનને આવડી જશે અને ચહેરા પર દેખાતાં ચિંતાના, ઉદ્વેગના, ઉગ્રતાના વગેરે રાગ-દ્વેષાત્મક વિચારોના હાવભાવ પણ શાંત થતાં જશે. કારણ જ્યારે સકારાત્મક કે નકારાત્મક જેવાં ભાવથી મન વિચારે છે, ત્યારે એવાં જ ભાવની મુદ્રા આપણાં ચહેરા પર દેખાય છે.

       આમ જેમ જેમ ન કામના વિચારોનો કોલાહલ શાંત થશે, તેમ તેમ અભ્યાસ-અધ્યયનની સહજતા વધતી જશે. પછી સત્સંગની આધ્યાત્મિક પ્રવૃત્તિનો કંટાળો નહિ આવે. પરંતુ વ્યવહારિક કાર્યો કરતી વખતે પણ ચિંતન થતું જશે. વ્યવહારિક કાર્યોની વ્યસ્તતામાં પણ ચિંતનની ધારા પરોવાઈ શકે છે, કારણ અધ્યયન રૂપે સ્વયંના અસ્તિત્વનો, કે સનાતન સત્યનો જે ભાવાર્થ ગ્રહણ થયો તેનું પ્રતિબિંબ મનના વિચારો પર પડે છે. એટલે વ્યવહારિક કાર્યોના વિચારો ગ્રહણ કરેલાં સાત્ત્વિક ભાવાર્થ અનુસાર થાય છે. પછી પોતાના કાર્યક્ષેત્રનાં વ્યવહારિક કાર્યોનું સફળ કે નિષ્ફળ જે પણ પરિણામ આવે, તેનાંથી સુખી-દુ:ખી થઈ મન વિચલિત નહિ થાય. ભય અને ચિંતાના વિચારો ઓછાં થતાં જાય. કારણ સનાતન સત્યનો મર્મ સ્પષ્ટ રૂપે સમજાય કે, "કાર્યો કરવામાં શક્તિ પ્રભુની છે અને જે કાર્યો થાય છે તે મેં પોતે કરેલાં કર્મોના ફળ રૂપે થઈ રહ્યાં છે. એટલે સફળ કે નિષ્ફળ જે પણ પરિણામ મળે, તેમાં એકબીજા સાથેનો તથા આદાન-પ્રદાનના પ્રકૃતિ જગત સાથેનો હિસાબ પૂરો થાય છે અને કર્મસંસ્કારોની ગાંઠીઓનો ભાર હળવો થાય છે.” આવી સ્પષ્ટતાના લીધે વસ્તુઓનો સંગ્રહ કરવાના મોહમાં, કે જૂની ઘરેડના વિચારોમાં મન વ્યસ્ત નહિ રહે, અથવા વ્યક્તિગત સંબંધોમાં પોતાની અપેક્ષા મુજબ માલિકીભાવથી વ્યવહાર કરવાનો આગ્રહ નહિ રહે, અથવા સન્માન, પ્રશંસા મેળવવાની ખેવના નહિ રહે, અથવા જૂના જમાનાના વ્યવહારને તથા આધુનિક સમયના વ્યવહારને મૂલવતાં રહેવાની ભેદ દૃષ્ટિ નહિ રહે. આવાં અનેક પ્રકારના સીમિત વિચાર-વર્તનની કેદમાંથી મુક્ત થવાનું શરૂ થાય ત્યારે સ્વમય ચિંતનની, અધ્યયનની સહજતા વધતી જાય. પછી અંતરની ભવ્ય ભાવની વાવમાં તરતાં રહેવાય ત્યારે ભક્ત આર્તનાદથી પ્રભુને વિનંતિ કરે કે..,

       "હે પ્રભુ! મુજને અંતર વાવની નિસરણી અર્પી, કૃપા કરી ઊંડે ઊંડે ઉતારો;

       અંતરભાવથી મનનું ઘડતર કરો અને સાત્ત્વિકભાવની જાગૃતિમાં સ્થિત રાખો;

       આપના ભવ્ય નિરપેક્ષભાવની સુમતિનું દાન ધરો

અને આત્મીય સગપણનું સ્મરણ કરાવો;

       જેથી અભાવની ખોટ ન રહે

અને હું ભાવની વાવમાં ઓગળી જતાં ભક્તિ સ્વરૂપ બનું.”

       વિનંતિભાવથી સ્તુતિ વારંવાર થતાં મનને પોતાની ખોટનું દર્શન થાય છે અને ભૂતકાળમાં થયેલી ભૂલોનું તથા ભૂલોનાં પુનરાવર્તનનું મૂળ કારણ જણાય છે. કોઈ પણ વર્તન રૂપી કાર્ય પાછળ એનાં વૃત્તિ-વિચારો રૂપી કારણ હોય છે. એ સ્પષ્ટતા મનમાં જો અંકિત થઈ જાય તો ભૂલોથી મુક્ત થવાનો નિશ્ર્ચય દૃઢ થાય. મનોમન પછી અફસોસ થાય કે, "કરવાનું શું હતું અને મેં કર્યું શું! લૌકિક કે આધ્યાત્મિક પ્રવૃત્તિનો વ્યવહાર સહકારભાવથી, પ્રેમભાવથી, સેવાભાવથી કરવાનો હતો. તેનાં બદલે અદેખાઈ, વેરઝેર, માન-કીર્તિ મેળવવા મારું-તારુંના ભેદભાવથી કરતો રહ્યો! એમાં એકબીજાના ગુણગાન ગાવામાં, કે ઈર્ષ્યા કરવામાં પ્રભુના સાત્ત્વિક ગુણો તો મનમાં સુષુપ્ત જ રહ્યાં! એકબીજાના ગુણગાન ગાવામાં સ્વાર્થ હતો, કંઈક મેળવી લેવાની લાલચ હતી.

       ..આવા સ્વભાવથી હે પ્રભુ! જ્યારે પણ આપની સ્તુતિ કરી ત્યારે મુક્ત મનથી, નિખાલસભાવની સહજતાથી હું ગાઈ ન શક્યો! એટલે સ્તુતિના શબ્દોનો સાત્ત્વિક ભાવાર્થ ધારણ ન થયો. સંસારી સંબંધોને સાચવવાનો સંઘર્ષ જેમ કરું છું; તેમ સત્સંગીઓ સાથે, બીજા જિજ્ઞાસુ ભક્તો સાથે વ્યવહાર કરતો રહ્યો અને કદી મારા સ્વભાવની ખામીઓને દૂર કરવાનો પ્રયત્ન ન કર્યો! મનને સાત્ત્વિક વિચારોના અધ્યયનથી શણગારવાને બદલે, સ્વમય ચિંતનથી અંતર વાવમાં ડુબકી મારવાને બદલે મારી ખુદની અંતર યાત્રાને મેં જ અટકાવી દીધી. એક મચ્છર જેવી સીમિત ગતિથી સત્સંગ કરતાં કરતાં, રાગ-દ્વેષાત્મક વિચારોમાં બંધાઈને, હું બીજા સત્સંગીઓની યાત્રામાં પણ બાધક બન્યો. હવે મુજમાં આપની કૃપાથી સ્પષ્ટતા થઈ, કે અંતરયાત્રામાં મનની ચોર જેવી પલાયન વૃત્તિ અથવા મુખવટો પહેરવાની વૃત્તિ જ અવરોધક બને છે. જ્યાં સુધી મન મારું-તારું-પરાયુંની સરખામણીથી વસ્તુ-વ્યક્તિના મોહમાં બંધાયેલું રહે છે, ત્યાં સુધી સ્વભાવનું પરિવર્તન થતું નથી અને સ્વમય ચિંતનની સહજતા ધારણ થતી નથી એ જાણ્યું. કૃપા કરી હે પ્રભુ! ભક્તિભાવની જાગૃતિમાં સ્થિત થવાય એવી કૃપાનું દાન ધરો.”

સંકલનકર્તા - મનસ્વિની કોટવાલા

પ્રભુ રૂપી વૃક્ષના આધારે ફળ રૂપી જીવનું અસ્તિત્વ ઘડાય છે. જેમ ફળની પ્રાપ્તિ સાથે એમાં રહેલાં બીજની પણ પ્રાપ્તિ થાય છે, તેમ જીવ રૂપી ફળમાં પ્રભુની દિવ્ય પ્રીત રૂપી બીજ હોય છે. તે પ્રીતના બીજને નિ:સ્વાર્થ પ્રેમના આચરણથી ફુલેલું ફાલેલું કરવું, તે છે માનવી જીવનનો હેતુ. તે હેતુનો આશય જ્ઞાન-ભક્તિના સત્સંગથી સમજાય, કે પ્રીતની ચેતના વગર આ જગત નથી, કે જગતમાં જીવતાં સર્વે દેહધારી જીવોનું જીવન પણ નથી. પ્રીતની ઊર્જાના વહેણ સર્વત્ર વહેતાં રહે છે અને જીવંત જીવનની ગાથા રચાતી રહે છે. આ સત્યના સ્વીકાર રૂપે જેમ જેમ મનોમંથન થાય, તેમ તેમ જિજ્ઞાસુ ભક્ત આદાનપ્રદાનનાં સંસારમાં પ્રેમના આચરણને વધુ મહત્ત્વ આપે. પ્રેમના વ્યવહારમાં માનવતા હોય, એકબીજાને મદદરૂપ થવાની ભાવના હોય. એવી ભાવનાના લીધે સમાધાન, સહાનુભૂતિ, દયા, પરોપકાર વગેરે સાત્ત્વિક ગુણોની પ્રતિભા ખીલતી જાય.

       સામાન્ય રૂપે નિ:સ્વાર્થ પ્રેમનું આચરણ માનવીને મુશ્કેલ લાગે છે. કારણ રાગ-દ્વેષના ભેદભાવમાં ઓતપ્રોત રહેતાં મનને સ્વાર્થ વગરનું જીવન અશક્ય લાગે છે. પરંતુ પ્રકૃતિ જગતમાં થતી નિ:સ્વાર્થભાવની ક્રિયાઓનાં આધારે માનવી જો જીવન જીવવાનો પ્રયત્ન કરે, તો અશક્ય સ્થિતિ પણ શક્ય થઈ શકે છે. તે માટે દૃઢ નિશ્ર્ચય થવો જોઈએ, કે મારી ભીતરમાં રહેલાં પ્રભુની દિવ્ય પ્રીતના બીજ સ્વાર્થી મનના પુરુષાર્થથી અંકુરિત ન થઈ શકે, એ તો આપમેળે પ્રભુ કૃપા રૂપે થાય. તે બીજ સુષુપ્ત રહે છે કારણ અહંકારી સ્વભાવ, સ્વાર્થ વૃત્તિ, મારું-તારુંનો ભેદભાવ વગેરે અજ્ઞાન રૂપી માટી મનમાં પથરાયેલી રહે છે. એવી માટીના લીધે દિવ્ય પ્રીતના બીજ અંકુરિત થતાં નથી. મનની માટીની અશુદ્ધતા જ્ઞાન ભક્તિના સત્સંગથી, એટલે કે નિ:સ્વાર્થ પ્રેમના આચરણથી જેમ જેમ વિલીન થતી જાય, તેમ તેમ સ્વભાવનું પરિવર્તન થતું જાય અને શુદ્ધ મનની સાત્ત્વિકતામાં બીજ આપમેળે અંકુરિત થતાં જાય.

       સૌ જાણે છે કે સ્વભાવનું પરિવર્તન થવું એટલું સહજ નથી. પરંતુ વિકાસની ક્રિયા રૂપે જેમ શરીરના આકારનું પરિવર્તન થઈ શકે છે, અથવા બાળપણમાં રમકડાં સાથે રમવાના વિચારોનું પરિવર્તન યુવાન થયાં પછી જેમ આપોઆપ થયું; તેમ માનવીએ પરિવર્તન માટેનો નિશ્ર્ચય કરવો પડે, કે એકના એક વિચારોની ઘરેડમાં બંધાયેલા રહેવું છે, કે વિકાસની ક્રિયાથી મનની ઉન્નતિ રૂપે ઊર્ધ્વગતિમાં સ્થિત થવું છે. એકવાર મન નિશ્ર્ચયપૂર્વક સંકલ્પ કરે, તો સંકલ્પની દિશામાં જ્ઞાન-ભક્તિના સત્સંગથી ગતિમાન થઈ શકાય. સત્સંગ, અધ્યયન, ચિંતન વગેરે આધ્યાત્મિક પ્રવૃત્તિનો સહારો, સંકલ્પની દિશામાં પ્રયાણ કરતાં રહેવાનું બળ પૂરે છે. આમ છતાં પ્રારબ્ધગત જીવનની પ્રતિકૂળતા કે અનુકૂળતાના લીધે મન સંકલ્પની દિશામાં ક્યારેક આગળ પ્રયાણ કરવાને બદલે અટકી જાય છે. મન પોતે પોતાની અટકી જવાની, અથવા સંકલ્પ અનુસાર વર્તન ન કરવાની નબળાઈને જાણે છે. છતાં પણ ઘણીવાર તે નબળાઈથી મુક્ત થઈ શકતું નથી. કારણ મનની સંસારી ભોગની દોડ અટકતી નથી.

       લૌકિક જીવનમાં સૌ દોડતાં જ રહે છે, કારણ માનવી જીવે છે એક જ હેતુથી અને તે હેતુ છે સુખ પ્રાપ્તિનો પ્રયત્ન કરવો અને દુ:ખ મુક્તિનો મહાપ્રયત્ન કરવો. એવાં પ્રયત્ન રૂપે દોડતો માનવી કેટલાંય પ્રકારની વ્યવહાર રૂપી માળા ગૂંથતો રહે છે. એવી ગૂંથણીના લીધે મનના વિચારો અટકતાં જ નથી. એટલે વિચારોની ગૂંથણીમાં બંધાયેલા મનથી ઊર્ધ્વગતિનું પ્રયાણ સહજતાથી થતું નથી. એવું બંધાયેલું મન જ્યારે અધ્યયન-ચિંતન રૂપે સાત્ત્વિક વિચારોનો ભાવાર્થ ગ્રહણ કરવાનો પુરુષાર્થ કરે, ત્યારે જીવંત જીવનનો હિતવર્ધક હેતુ ઉચિત રીતે સમજાય, કે સર્જનહારી પ્રભુની શક્તિ જે જે સ્થિતિ કે કૃતિને સર્જાવે છે, તેને પોષણ નિરંતર અર્પીને ઉછેર પણ કરે છે. જન્મદાતા સ્વરૂપની પ્રભુની ઊર્જા શક્તિ તો જન્મેલી કૃતિઓનું નિરપેક્ષભાવથી સતત પાલન પોષણ કરતી રહે છે. સર્જનહારી ઊર્જાની ચેતના દરેકને કોઈ પણ સ્વાર્થ વગર અર્પણ થયાં કરે, તે છે ઊર્જાની પ્રીત શક્તિનું સમર્પણ. દિવ્ય પ્રીત સ્વરૂપનું ઊર્જા ધન શ્ર્વાસ રૂપે દેહધારી કૃતિઓને અર્પણ થતું રહે છે. આમ પ્રભુ પ્રીતનો સ્પર્શ તો થાય છે પણ માનવી મનની અજ્ઞાનતા, તે પ્રીતની દિવ્યતાને અનુભવી શકતી નથી. મનની સાત્ત્વિકભાવની જાગૃતિ જો જ્ઞાન-ભક્તિની નિષ્ઠાથી થાય, તો સાત્ત્વિક આચરણ રૂપે ઊર્જાનું પ્રીત શક્તિનું પ્રભુત્વ પ્રગટતું જાય.

       પ્રભુત્વનું પ્રાગટ્ય ધારણ કરનારા મહાત્માઓ, ઋષિઓ, યોગીઓ, જ્ઞાની ભક્તો આપણી ભારત ભૂમિને પાવન કરતાં રહે છે. એવી વિભૂતિઓની સદેહે હાજરી હોય, ત્યારે હિતવર્ધક ઉન્નતિના પાવન સ્પંદનોની સ્થાપના ધરતી પર થાય છે. એવી સ્થાપનાના લીધે અજ્ઞાની અહંકારી વૃત્તિઓમાં બંધાયેલા મનમાં સ્વયંને જાણવાની જિજ્ઞાસા પુણ્યોદયથી જાગી શકે છે. કારણ માનવીનું મન પોતે જ સાબુ બની પોતાના વસ્ત્ર પર લાગેલા અજ્ઞાની, અહંકારી સ્વભાવનાં કર્મસંસ્કારોનો જે મેલ જામી ગયો છે તેને વિલીન કરી શકે છે. પરંતુ મનની સાબુ જેવી વિશિષ્ટ ગુણિયલતા ત્યારે જ પ્રગટ થઈ શકે, જ્યારે મનને પોતાના સ્વ સ્વરૂપને જાણવાનો જિજ્ઞાસુભાવ રૂપી પાણીનો સ્પર્શ થાય. અર્થાત્ શુદ્ધ પાણી જેવાં નિખાલસ ભાવથી જ્યારે જિજ્ઞાસુભાવની દૃઢતા સાત્ત્વિક વિચારોના અધ્યયનમાં સ્થિત થાય, સ્વમય ચિંતનની અંતર ભક્તિમાં લીન થાય, ત્યારે ભવોનાં કર્મસંસ્કારોનો મેલ સ્વયંભૂ વિલીન થતો જાય. પછી મનોમન પારદર્શકતા ધારણ થતાં, સુષુપ્ત રહેલું દિવ્ય પ્રીતનું પ્રભુત્વ પ્રકાશિત થાય. પ્રભુત્વ પ્રકાશિત ગુણિયલ આચરણ, તે છે જ્ઞાની ભક્તનો અંતરધ્યાનસ્થ ભક્તિનો સમર્પણભાવ. આમ માનવી પોતાના મનનું શુદ્ધિકરણ કરાવતી સાત્ત્વિકભાવની જાગૃતિને જ્ઞાન-ભક્તિના સદાચરણથી ધારણ કરી શકે છે. એવાં સદાચરણ સ્વરૂપે દિવ્ય વિભૂતિઓની જેમ સતત અર્પણ થતાં, મહાભૂતોની પ્રકૃતિના અણમોલ દાનનું ઋણ પૂરું કરી શકાય અને પ્રભુ સાથેની ઐક્યતામાં એકરૂપ થઈ શકાય.

       મનની શુદ્ધિકરણની વિશિષ્ટ ગુણિયલતા જાગે,

જો સ્વયંને જાણવાની તીવ્ર જિજ્ઞાસા જાગે;

       જિજ્ઞાસુ મનમાં પછી સ્વ અધ્યયનની નિષ્ઠા જાગે

અને શરણભાવની શરણાગતિ જાગે;

       અજ્ઞાની મનની નિદ્રાને છોડાવતી ભક્તિનો નાદ જાગે,

પછી જ ભાવની નિખાલસતા પ્રગટે;

       ત્યારે જીવંત જીવનનો આશય સિદ્ધ કરાવતી,

મનની પાદર્શકતા આપમેળે પ્રગટે.

સંકલનકર્તા - મનસ્વિની કોટવાલા

નિ:સ્વાર્થ પ્રેમભાવ, અર્પણભાવ, સેવાભાવ જે માનવીના વિચાર-વર્તન રૂપે છલકાતો રહે, તે છે ભક્તિભાવનું સાત્ત્વિક આચરણ અને એવાં ભાવિક મનને ભક્ત કહેવાય. ભક્તની ઓળખ શરીરના કદને કે રૂપ રંગને જોઈને થાય એટલી સીમિત નથી. ભક્તની ઓળખ એટલે જ પ્રેમભાવનું વર્તન. વાસ્તવમાં આ જગતમાં જે દેહધારી કૃતિઓ જીવે છે, તેઓ માટે જીવંત જીવનનો યથાર્થ શિષ્ટાચાર એટલે પ્રેમભાવનું પ્રસરણ કરતું સુમેળતાનું વર્તન. કારણ પ્રભુની દિવ્ય પ્રીતની ઊર્જા શક્તિથી દરેક જીવનું અસ્તિત્વ ઘડાયું છે. અર્થાત્ મહાભૂતોની ઊર્જા સ્વરૂપે પ્રભુની દિવ્ય પ્રીતની ચેતના પ્રકાશિત થતી રહે છે. તેથી દરેક દેહધારી કૃતિઓને પ્રેમની, લાગણીની, સ્નેહની ભૂખ હોય છે. તે ભૂખની તૃપ્તિ ત્યારે થાય જ્યારે બીજા સાથે પ્રેમભાવથી વ્યવહાર થાય, એટલે કે રાગ-દ્વેષના ભેદભાવની, મારું-તારુંની સરખામણીની દિવાલો જો ન હોય તો એકબીજા સાથે હળીમળીને પ્રેમભાવથી જીવન જિવાય. પરંતુ માનવીનું મન મોટેભાગે એવું વિચારે કે, ‘બધા મને પ્રેમ કરે, લાગણીથી મારી સાથે વર્તે, હું જેને પ્રેમની અભિવ્યક્તિ રૂપે કંઈક અર્પણ કરું તે વ્યક્તિએ પણ મને કંઈક અર્પણ કરવું જોઈએ.’ આવા આપ-લેના વ્યવહારમાં પ્રેમ કૃત્રિમ ફુલો જેવો હોય છે. કૃત્રિમ પ્લાસ્ટિકના ફુલોની શોભા જોવાનું ગમે પણ એમાં સુગંધનું વિકાસશીલ ક્રિયાનું સૌંદર્ય ન હોય.

       આપ-લેના પ્રેમમાં જ્યાં સુધી વ્યવહારિક રીત-રસમ જળવાય, ત્યાં સુધી માનવી એવું માને છે કે, મારું પ્રેમાળ વર્તન છે અને મને બધા પ્રેમ કરે છે. પરંતુ કૃત્રિમ ફુલો જેવાં પ્રેમાળ સંબંધોમાં, ખુલ્લા દિલની નિખાલસતા રૂપી સુગંધ ન હોવાંથી પ્રેમની ભૂખ તૃપ્ત થતી નથી. પ્રેમની તૃપ્તિ અનુભવાય નિષ્કામ ભાવનાં આચરણમાં, અથવા અભિમાન રહિત નિખાલસતામાં. મનમાં વિશુદ્ધભાવની નિષ્કામ વૃત્તિ જાગે, ત્યારે પ્રેમાળ વર્તનનું પ્રસરણ આપોઆપ થાય અને ઉમંગ અનુભવાય કે, ‘પ્રેમના પ્રસરણ માટે શું કરું અને શું ના કરું’. જેમ સરિતાના વહેણ વહેતાં રહે છે, કારણ વહેણની નિષ્કામભાવની ગતિ હોવાંથી તે સતત વહેતાં રહે છે. જળનાં વહેણને ક્યાંય અટકવું ન ગમે. એ તો સતત વહેતાં રહેવા માટે શું કરું અને શું ના કરું એવાં ઉત્સાહિત ભાવથી, કોઈ પણ અવરોધને ઓળંગી સતત વહેતાં રહે છે, તેમ જ્ઞાની ભક્તની ભક્તિ સ્વરૂપે નિષ્કામ પ્રેમના વહેણ વહેતાં રહે છે. શુદ્ધ પ્રેમના વહેણને ખટરાગ, અપમાન જેવાં રાગ-દ્વેષાત્મક વર્તનની અથડામણો અટકાવી શકતાં નથી. પ્રેમના શુદ્ધ નિર્મળ વહેણમાં દેહના ભોગની આસક્તિ ન હોય, એટલે જ દેહના કણ કણમાં સમાયેલી ચેતનાનો પ્રભાવ સ્નેહ રૂપે જ્ઞાની ભક્તમાંથી પ્રગટે છે. તેથી જ જ્ઞાની ભક્તના સાંનિધ્યમાં શાંતિ, સંતોષ, ઉમંગની પ્રતીતિ અનુભવી શકાય છે.

       જ્ઞાની ભક્તનો નિષ્કામ પ્રેમ એક માતા જેવો હોય છે. જેમ માતા પોતાના બાળકને વહાલથી ભેટે છે, પ્રેમનાં ચુંબનોથી નવડાવે છે, પ્રેમથી બનાવેલી રસોઈ બાળકના માથે હાથ ફેરવીને ખવડાવે છે અને બાળક ન ખાય તો માતા બેચેની અનુભવે છે; તેમ જ્ઞાની ભક્ત રૂપી સદ્ગુરુ દ્વારા અંતરયાત્રાનું માર્ગદર્શન કે સાત્ત્વિકભાવનું પોષણ ભક્તિ રૂપે પ્રગટે, તેને જો જિજ્ઞાસુ ભક્તો ગ્રહણ ન કરે તો સદ્ગુરુ અકળાઈ જાય. કારણ તેઓ જાણે છે કે આ ક્ષણે પ્રગટ થયેલું સાત્ત્વિકભાવનું પોષણ પાછું બીજીવાર પ્રગટશે નહિ. બીજી ક્ષણે અંતરના બીજા સ્તરોનું બીજું નવીન પોષણ પ્રગટે છે. એક ક્ષણનું ગ્રહણ કરવાનું ચૂકી જવાય, તો બીજી ક્ષણનું પોષણ ગ્રહણ કરવાની ક્ષમતા ઘટી જાય છે. નાના હતાં ત્યારે ગણિતમાં સરવાળો અને

બાદબાકીની રીત શીખ્યાં પછી જ ગુણાકાર અને ભાગાકારની રીત શીખ્યાં હતાં. સરવાળો કરવાની રીત જો ન આવડે તો ગુણાકારની રીત શિક્ષક શીખવાડે ત્યારે તે સમજાતી નથી. અર્થાત્ લૌકિક જીવનમાં અને અલૌકિક અંતર જીવનમાં ક્રમબદ્ધ વિકાસની ક્રિયાના સ્તરો હોય છે. દરેક સ્તરની સમજ શક્તિથી મનની પરિપક્વતા વધતી જાય છે.

       નિષ્કામ પ્રેમની પૂર્તિ બાળપણમાં માતા-પિતાના સંગમાં થાય છે અને તેથી જ બાળકનો વિકાસશીલ ઉછેર થતો રહે છે. માતા એટલે જ પ્રેમની મૂર્તિ. તે પ્રેમની મૂર્તિને વહાલની ધારા વરસાવવા માટે કોઈ મહાવિદ્યાલયમાં જઈને ઉચ્ચ શિક્ષણ મેળવવાની જરૂરત પડતી નથી. માતા ભણેલી હોય કે અભણ હોય, એ મહત્ત્વનું નથી, પણ પ્રેમની ધારાથી બાળકમાં સંસ્કારોનું, પરોપકારી વિચારોનું સિંચન થાય તે મહત્ત્વનું છે. આવી પ્રેમની મૂડીથી ઘડતર થયું હોય તો બાળક મોટું થઈને ભક્તિભાવથી અંતરયાત્રા તરફ પ્રયાણ કરી શકે છે. કારણ માતા-પિતાની પ્રેમની મૂડીથી બાળકના ઘડતરનું ચણતર થયું હોય છે. એવાં ઘડતરના મજબૂત પાયા પર શિક્ષકોના પ્રેમાળ સહયોગથી વિકાસશીલ ઉછેર થતો જાય અને સંસ્કારી નીતિમાન સ્વભાવની ઈમારત ચણાતી જાય.

       સંસ્કારી સ્વભાવ એટલે બીજાનું અહિત ન થાય, પણ શ્રેયના માર્ગે પ્રયાણ થઈ શકે એવાં ભાવથી એકબીજાને મદદરૂપ થવું. એકબીજા સાથે હળીમળીને પ્રેમની લાગણીથી જીવન જિવાય ત્યારે કોઈકવાર સ્વાર્થના ડોકિયાં અથવા મારું-તારુંનો અવરોધ થઈ શકે છે. કારણ સંબંધોમાં બે વ્યક્તિના સ્વભાવની અથડામણમાં ઘણીવાર માંગણીઓને, અપેક્ષાઓને પૂરી કરવાનો વ્યવહાર હોય છે. એવાં વ્યવહારની આદાન-પ્રદાનની પ્રવૃત્તિથી મોટેભાગે પ્રેમની માપણી થતી રહે છે. એટલે શુદ્ધ પ્રેમ માટે માનવી ઝૂરે છે. શુદ્ધ પ્રેમની સહજતા જ્ઞાની ભક્તનાં સાંનિધ્યમાં અનુભવાય ત્યારે (મનની) પ્રેમની ઝંખના તૃપ્ત થાય. એવાં તૃપ્ત મનમાં સ્વયંને જાણવાની, પ્રભુ નામની સાત્ત્વિકતામાં સ્નાન કરવાની લગની આપોઆપ જાગે છે. મનુષ્ય જીવન પ્રેમની શુદ્ધતાથી જીવવાનું છે, જેથી પ્રભુની દિવ્ય પ્રીતની સુષુપ્તિ જાગૃત થાય અને પ્રભુ સાથેની ઐક્યતાને માણી શકાય. એવાં દિવ્ય જીવનની સાર્થકતા અનુભવવા માટે પ્રભુને ભાવથી પ્રાર્થના કરતાં રહીએ...

       પ્રેમની ધારામાં તરતાં તરતાં હું લીન થયો

અને તરતો ગયો પ્રભુ પ્રીતની ગંગામાં;

       પ્રભુ પ્રીતના પ્રકાશમાં હું ખોવાઈ ગયો અને ગતિમાન થયો અંતર સ્તરોમાં;

       શ્ર્વાસના પાન-અપાનમાં પ્રીતનો સૂર્યોદય થતાં,

પ્રગટ થઈ અસ્તિત્વની પારદર્શકતા;

       પ્રભુ મિલનનાં આનંદમાં જીવન સાર્થક થયું

અને પ્રભુના કહેણ સ્વયંભૂ પ્રગટતાં રહ્યાં.

સંકલનકર્તા - મનસ્વિની કોટવાલા

સંસારી વ્યવહારની પ્રવૃત્તિઓ જેનાં આધારે થાય છે, તે પ્રભુની આત્મીય ચેતનાનું સ્મરણ મનમાં અંકિત થતું રહે, તે છે ભક્તિના સદાચરણનો શુભાશય. ભક્ત વાણીથી ભલે એવું જણાવે કે, હું ભક્તિ કરું છું, પણ ભક્તિ કરવાની ન હોય. ભક્તિભાવનું નિર્મળ આચરણ ધારણ થાય એવાં સાત્ત્વિક વિચારોના ચિંતનમાં મનને સ્થિત કરવાનું હોય. એવા ચિંતન રૂપે વિચારોનું રૂપ બદલાતું રહે છે. જેમ ફોટો પાડતી વખતે કેમેરા સામે હસતું મોઢું રાખીએ છીએ; તેમ મન રૂપી કેમેરા સામે સાત્ત્વિક વિચારોના ચિંતન રૂપી હસતું મોઢું જો રાખીએ, તો સ્વયંની ઓળખાણ રૂપી ફોટાઓથી મનમાં સુષુપ્ત રહેલી સાત્ત્વિકભાવની જાગૃતિ આપમેળે થતી જાય. પછી વ્યવહારિક પ્રવૃત્તિઓ કરતી વખતે મન ભક્તિભાવથી છલકાતું રહે. સ્વયંની ઓળખ રૂપે પ્રભુ સાથેની ઐક્યતાની ભાળ જ્યારે મળે છે, ત્યારે મનની જાગૃતિ રૂપી ફોટાઓ બીજા માનવીને પણ ભક્તિ તરફ ઢળવાની પ્રેરણા પૂરે છે અને બીજાને પણ ભક્તિભાવની પ્રસન્નતાવાળા સ્વભાવનો સંગ કરવાનું ગમે છે.

       ભક્તનો સાત્ત્વિક વિચારોના ભાવથી ઊભરાતો નિર્મળ સ્વભાવ હોય છે. મોટેભાગે માનવીઓ ભક્તના સકારાત્મક કે રચનાત્મક વર્તનનાં ફોટાઓને માત્ર સ્વીકાર રૂપે જુએ છે. પરંતુ જો પોતાનાં વર્તન રૂપે એવાં ફોટા ક્યારે પ્રદર્શિત થાય, એવી જિજ્ઞાસા જો જાગે તો ભક્તિના માર્ગે મનનું પ્રયાણ થતું જાય અને સ્વભાવનું પરિવર્તન થતું જાય. મન પછી સતર્ક રહે છે કે રાગ-દ્વેષની અહંકારી વૃત્તિઓના ડોકિયાં કયા વર્તનમાં અને કયા વ્યવહારના કાર્યોમાં થાય છે. એવી સતર્કતાના લીધે જિજ્ઞાસુ ભક્તનું મન વિશ્ર્લેષણ યુક્ત ચિંતનથી ખુદને સમજાવે કે, "શા માટે દ્વેષયુક્ત ક્રોધથી વર્તન કર્યું! એવું કરવામાં પળે પળે અર્પણ થતી શ્ર્વાસની વિશુદ્ધ ચેતનાનો જે સાત્ત્વિક પ્રભાવ હતો તે ધારણ ન થયો. પ્રભુ તો હર ક્ષણે તે પ્રશુદ્ધ ચેતનાનું સત્ત્વ અર્પણ કરવાની સેવા કરે છે. પરંતુ હે મન! તું રાગ-દ્વેષ-ઈર્ષ્યાના વિચારોથી વીંટળાઈ જતાં પ્રભુનાં તે દિવ્ય સત્ત્વથી વંચિત રહે છે. હવે મને મારી ભૂલોનું જ્ઞાન થયું એટલે પસ્તાવો થાય છે. પરંતુ અહંકારી સ્વભાવની નબળાઈથી જ્યાં સુધી હું મુક્ત નહિ થાઉં, ત્યાં સુધી સાત્ત્વિકભાવનું ગુણિયલ સ્વાસ્થ્ય જે મારી ભીતરમાં જ છે તે વર્તન રૂપે પ્રગટશે નહિ...

       ...તે સાત્ત્વિક ગુણોની દિવ્યતાને પ્રગટાવવા માટે તો પ્રભુ રાત-દિવસ શ્ર્વાસને અર્પણ કરવાની સેવા કરે છે. કારણ જેમ પ્રગટેલો દીવો જ બીજા દીવાની વાટને પ્રગટાવી શકે છે; તેમ મારી ભીતરમાં (અંતરમાં) સમાયેલું પ્રભુનું સાત્ત્વિક ગુણોનું સત્ત્વ જે સુષુપ્ત રહ્યું છે, તે શ્ર્વાસ રૂપે અર્પણ થતી પ્રકાશિત ચેતનાથી પ્રગટી શકે છે. શ્ર્વાસની આત્મીય ચેતનાની જ્યોતના પ્રકાશને હું જોઈ શકતો નથી, પણ તે પ્રકાશિત જ્યોતને ફેફસા ઝૂકી ઝૂકીને વંદનભાવથી ઝીલે છે. ઝૂકી ઝૂકીને પ્રભુનું ધન ઝીલવાની ફેફસાની ક્રિયા તો હું મારી માતાના ગર્ભમાં હતો ત્યારથી સતત થયાં કરે છે. શરણભાવથી થતી ફેફસાની ક્રિયાને જાણવાનો, એટલે કે અહોભાવથી તેની પ્રતીતિ કરવાનો મેં પ્રયત્ન કર્યો નહિ, એટલે જ હું શરણભાવમાં સ્થિત થયો નહિ એનો અફસોસ આજે થાય છે. ફેફસાની શરણભાવની-વંદનભાવની ક્રિયામાં સમર્પણભાવની નિરપેક્ષતા હોવાંથી, શ્ર્વાસ રૂપે અર્પણ થયેલું પ્રભુનું ધન તુરંત લોહીને અર્પણ થઈ જાય છે. લોહી તો ફેફસાના સાંનિધ્યમાં પ્રાપ્ત થયેલાં શ્ર્વાસના ધનને મેળવીને કૃતકૃત્ય થાય છે અને પ્રભુની આત્મીય ચેતનાના આલિંગનથી સ્વયં પ્રકાશિત જ્યોતનો પ્રવાહ બની આખા શરીરમાં ફરતું રહે છે. તે જ છે લોહીની સમર્પણભાવની આરતી. એવી આરતીની આશકાને શરીરના દરેક અવયવો સ્વીકારે છે, જેનાં લીધે દેહમાં જીવંત સ્વરૂપની ક્રિયાઓ સતત થતી રહે છે.” (મંદિરમાં પ્રભુની આરતી થયાં પછી પ્રકાશિત દીવાના સ્પંદનોની પ્રસાદીને હાથથી માથા પર સ્પર્શ કરવાની ક્રિયાને આશકા કહેવાય છે.)

       શરીરમાં થતી ક્રિયાઓ વિશે વૈજ્ઞાનિક જ્ઞાનથી જાણી શકાય છે. પરંતુ તે સાત્ત્વિકભાવની ક્રિયાઓ વિશે માત્ર જાણવાનું નથી, પણ જાણીને રાગ-દ્વેષાત્મક વર્તનને વિલીન કરાવતી સમર્પણભાવની જાગૃતિને ધારણ કરવાની છે.  આ વાસ્તવિકતા જ્યારે જણાય ત્યારે સમજાય, કે દરેકના શરીરમાં લોહી પ્રભુની આત્મીય જ્યોતને ધારણ કરીને અખંડ ગતિની આરતી કરે છે. તેથી જ હૃદયના ધબકારા રૂપી ઘંટ સતત વાગે છે. શરીર રૂપી મંદિરમાં અવયવો (અંગો) રૂપી મૂર્તિઓની આરતી લોહી કરે છે અને તે માનવીને નિર્દેશ કરે છે, કે શરણભાવમાં જો મન સ્થિત થાય તો પ્રભુનું ધન મનોમન પ્રકાશિત થાય. પ્રભુનું ધન પ્રકાશિત થાય, પછી તે પોતાની માલિકીનું છે એવી વૃત્તિ જાગશે નહિ. એ દિવ્ય ચેતનાનું ધન તો સર્વેને અર્પણ થતું રહે છે. પરંતુ આ સત્ય સામાન્ય રૂપે માનવીને ઝટ સમજાતું નથી. કારણ મારું-તારું-પરાયુંના વર્તનમાં મન બંધાયેલું રહે છે.

       માનવી એવું માને છે કે પોતે જે મહેનતથી મેળવે તે મારું છે અને મારું જ રહેવું જોઈએ. એવાં સંકુચિત માનસને સમજાતું નથી કે મનગમતી દુન્યવી વસ્તુઓ કે પદાર્થોની પ્રાપ્તિ માટે જે મહેનત કરે છે, તે મહેનત કરવાની ઊર્જા શક્તિને મેળવવા માટે કોઈ મહેનત કરવી પડતી નથી. એ તો વિના મૂલ્યે સૌને સતત અર્પણ થતી રહે છે, તો એ શક્તિના સહારે મળતી દુન્યવી વસ્તુઓ મારી માલિકીની છે એવી માન્યતા કઈ રીતે યોગ્ય કહેવાય?? એવી માન્યતા ખોટી છે એની સાબિતી એટલે શરીરના અંગોની સતત થતી ક્રિયાઓ. ફેફસા દ્વારા અર્પણ થયેલાં પ્રભુના ધનને લોહી સમર્પણભાવથી અર્પી દે છે, ત્યારે જ પેટની ક્રિયાથી પચેલા અન્નમાંથી પોષણનું સત્ત્વ છૂટું પાડવાની ક્રિયા આંતરડા દ્વારા થઈ શકે છે. આંતરડાં તે પોષણના ધનને પોતાની પાસે નથી રાખતું, પણ લોહીને અર્પી દે છે. જેથી આખા શરીરમાં પોષણની પૂર્તિ થઈ શકે. આવી સમર્પણભાવથી થતી આરતી આપણાં દેહમાં સતત થાય છે, તે જ છે દિવાળીનો ઉત્સવ. દિવાળી એટલે દિવ્ય ગુણોની જાગૃતિ તરફ મન વળે (ઢળે), ત્યારે અહંકારી સ્વાભવનો હું પદનો કકળાટ બંધ થાય. પ્રભુને પ્રાર્થના કરીએ કે નવા વરસમાં સમર્પણભાવની જાગૃતિ ધારણ થાય એવી કૃપા વરસાવતાં રહેજો.

       જે મનમાં હુંનો ઘોંઘાટ ન હોય, તેને મળે હરિની હૂંફ;

       ફાંફા એને ક્યાંય મારવા ન રહે, અને ફફડાટ એનો થાય બંધ;

       હું નથી ત્યાં છે હરિની પ્રીત અને હુંના માલિકીભાવમાં છે મનની હાર;

       હરિના થવું હોય તો હુંને ઓગાળતો, સમર્પણભાવનો પહેરો રત્નજડિત મુગટ.

સંકલનકર્તા - મનસ્વિની કોટવાલા

દૂર દૂર સુધીની દૃષ્ટિ કરીએ ત્યારે આપણને એવું દેખાય, કે ધરતી અને આકાશ જોડાઈને મળી ગયાં છે. જેને આપણે ક્ષિતિજ તરીકે ઓળખીએ છીએ. ક્ષિતિજની રેખા કલ્પિત છે એટલે એને સ્પર્શી ન શકાય કે આંબી પણ ન શકાય. કારણ વાસ્તવમાં આકાશ અને ધરતીનું(પૃથ્વી ગ્રહનું) મિલન થતું જ નથી. આકાશ તો સર્વત્ર છે અને આકાશમાં જ પૃથ્વી અખંડ ગતિથી ફરતી રહે છે. તેથી આકાશ છે તો પૃથ્વીની ગતિ છે. આકાશ તત્ત્વની ઊર્જામાંથી વાયુ, અગ્નિ, જળ, પૃથ્વી, સૂર્ય, ચન્દ્ર, તારા વગેરે દૃશ્યમાન કૃતિઓ સર્જાય છે. એટલે આકાશના આધારે પૃથ્વીની ગતિ હોવાંથી બન્નેનું જોડાણ થતું નથી પણ થયેલું જ છે. ક્ષિતિજની રેખા દેખાય છે એ માત્ર સીમિત દૃષ્ટિની કલ્પના છે. દૂર દેખાતી ક્ષિતિજની રેખા પાસે પહોંચીએ તો ક્ષિતિજનો ભ્રમ દૂર થાય છે.

       આ વસ્તુસ્થિતિનું તાત્પર્ય જો સમજાય, તો આત્મા અને મનની ઐક્યતાનો સંદર્ભ ગ્રહણ થાય. પોતાના આત્મ સ્વરૂપથી અજાણ રહેતું મન એવું માને છે કે પોતે આત્માથી ભિન્ન છે, આત્મા બહુ દૂર છે, આત્મા દેખાતો નથી. આવી અજ્ઞાની વૃત્તિની ભ્રમણાના લીધે તે આત્મા સાથે જોડાણ(યોગ) કરવાનો, મિલન કરવાનો પુરુષાર્થ કરે છે. એવાં પુરુષાર્થ રૂપે શ્રવણ, સત્સંગ, અભ્યાસ, વાંચનની પ્રવૃત્તિ મન કરતું રહે છે. અજ્ઞાની મનને આરંભમાં આવી પ્રવૃત્તિઓ કરવી જ પડે. એવી પ્રવૃત્તિઓથી મનનું શુદ્ધિકરણ થયાં પછી સત્યનું દર્શન થાય કે, ‘હું જ આત્માનું અભિન્ન સ્વરૂપ છું’. જેમ ક્ષિતિજ રેખા પાસે પહોંચતા જણાય કે આકાશ અને પૃથ્વી એવી બે સ્થિતિ જુદી નથી, પણ આકાશમાં જ પૃથ્વી છે; તેમ મન રૂપી પૃથ્વી આત્મીય ચેતના રૂપી આકાશના આધારે ફરે છે. મનનું આત્માના આધારે ફરવું એટલે વિચારોની ક્રિયા થવી, બુદ્ધિપૂર્વક સમજવાની ક્રિયા થવી, લાગણીઓ અનુભવવાની ક્રિયા-પ્રતિક્રિયા થવી, વગેરે વિચારોનું વર્તન આત્મીય ચેતનાના આધારે થયાં કરે છે.

       આમ ભ્રમણાથી મુક્ત થવા માટે મૂળભૂત મૌલિક સ્થિતિથી જાણકાર થવું પડે. મન જો ઊંડાણમાં જઈને સત્યનું દર્શન કરે, તો પોતાની મૂળભૂત સ્થિતિથી, પોતાની માવીતર સ્થિતિથી, એટલે કે પોતાના સ્વ સ્વરૂપથી પરિચિત થાય. મૂળમાં જવું અથવા ઊંડાણમાં જવું એટલે બુદ્ધિપૂર્વક સમજવું. એવી સમજ રૂપે મનનું માનસ વિશાળ થાય અને ગુણિયલ પ્રતિભાનું વર્તન પ્રગટતું જાય. પોતાના કાર્ય ક્ષેત્રની જે પણ ક્રિયા હોય, તેને ઊંડાણપૂર્વક સમજીને માનવી જ્યારે કરે છે, ત્યારે ઘાંચીના બળદની જેમ યાંત્રિક વર્તનથી તે કાર્ય નહિ કરે, પરંતુ રચનાત્મક વિચારોથી બુદ્ધિપૂર્વક કાર્ય કરશે, જેથી મનને સંતોષ મળી શકે. દરેક માનવી કાર્ય કરવાની મહેનત કરે છે. તે કાર્યોના પરિણામથી ઘણીવાર મન સંતુષ્ટ થતું નથી. કારણ જીવન જીવવાનો મૂળભૂત હેતુ શું છે અને માનવ દેહની ઉપયોગી મહત્તા શું છે, તે જાણ્યા વગર માનવી કાર્ય કરે છે. એટલે મોટેભાગે એકના એક કાર્ય કરવાનો કંટાળો આવે છે અને કાર્ય યાંત્રિક મશીનની જેમ થાય છે. એક દૃષ્ટાંતથી મનની યાંત્રિકતાથી ઉદ્ભવતી અંસતોષી સ્થિતિનો સંદર્ભ સમજીએ અને મનની ગુણિયલ મહત્તાનો સ્વીકાર કરીએ.

       શહેરમાં વસવાટ કરતો એક વેપારી પોતાની કરિયાણાની દુકાનમાં દરરોજ સવારે આઠ વાગે આવી જાય. બપોરે જમવા માટે ઘેર જાય અને પાછો દુકાને આવી વેપાર કરે અને રાતે આઠ વાગે ઘરે જાય. વેપારીનું મન આવાં રોજિંદા કાર્યથી એટલું ટેવાઈ ગયું હતું, કે વિવિધ પ્રકારના સ્વભાવવાળાં ગ્રાહકો સાથે કેમ વર્તવું, એ તેને આવડી ગયું હતું. આમ વરસોથી વેપાર કરતાં, પ્રૌઢ ઉંમરે તેને એવું લાગ્યું કે,"માલ ખરીદીને વેંચવામાં રૂપિયાની કમાણી તો થઈ, પરિવારના સભ્યોની સંભાળ પણ લેવાઈ. પરંતુ મોટી દુકાન ન લઈ શક્યો અને વધુ રૂપિયાની કમાણી પણ ન કરી શક્યો!” વેપારીનાં આવાં અસંતુષ્ટ વિચારો પાછળ મનની અજાણ સ્થિતિ હતી. પોતે માત્ર એક વેપારી છે એટલી જ જાણ હતી. માનવી એટલે જેની પાસે મન છે, તેથી તે પશુ-પક્ષી કરતાં ઉચ્ચ કક્ષાનું જીવન જીવી શકે છે. એ જો સમજાય તો મનની સંસ્કારી ગુણિયલતા વર્તન રૂપે પ્રગટ થઈ શકે. જ્યાં ગુણિયલ પ્રતિભા પ્રગટતી નથી, ત્યાં અસંતોષ, ક્રોધ, અશાંતિ, અદેખાઈ, વેરઝેર વગેરે નકારાત્મક વર્તનમાં મન બંધાયેલું રહે છે.

       પ્રૌઢ ઉંમરે પછી પસ્તાવો થાય કે, "યથાર્થ રીતે સાત્ત્વિક જીવન જીવ્યો નહિ. આખી જિંદગી રૂપિયાની કમાણી કરવામાં પસાર કરી. પરિવાર માટે, બાળકોનાં ઉછેર માટે જિંદગીનો અણમોલ સમય પસાર થઈ ગયો, છતાં સંતોષ કેમ નથી? આ જીવનમાં મેં એવાં માલની ખરીદી કેમ ન કરી, કે જેને વેંચવાથી સાત્ત્વિકભાવનો ઉજાગર થાય એવી કમાણી થાય, જે મારી અંગત મિલકત બને અને તેને હું દેહ છોડું ત્યારે મારી સાથે લઈ જઈ શકું. મનગમતાં પદાર્થો કે વસ્તુઓની પ્રાપ્તિમાં અલ્પ સમયનો આનંદ મળ્યો અને તે પદાર્થોની ગેરહાજરીમાં તેને મેળવવા મન સતત દોડતું રહ્યું. એવી દોડમાં ભોગ્ય પદાર્થોમાંથી આનંદ મળે છે એવી અજ્ઞાની મનની ભ્રમણા હતી તે આજે હવે સમજાવું.” પસ્તાવો સાથે મનોમંથન થાય તો સમજાય કે માનવીને જીવનમાં અસંતોષી મનનો થાક લાગે છે. શરીરની થકાવટ તો વિટામીનની ગોળીઓથી કદાચ દૂર થઈ શકે, પણ મનનાં થાકને દૂર કરવા માટે મનનાં મૂળભૂત સ્વ સ્વરૂપને જાણવાનો પુરુષાર્થ કરવો પડે. એવાં પુરુષાર્થ રૂપે સ્વમય ચિંતનમાં મન જેમ જેમ સ્થિત થતું જાય તેમ તેમ સમજાય, કે મન અને પ્રભુની આત્મીય ચેતનાનું જોડાણ છે. ક્ષિતિજ જેવી ભિન્નતા કે ભ્રમણા નથી, બન્નેનું મિલન હોવાંથી જ જીવંત જીવન જીવી શકાય છે. આવી સમજ જ્ઞાન-ભક્તિની નિષ્ઠામાં દૃઢ થતી જાય.

       અણસમજની ભ્રમણાઓથી મુક્ત થાય મન,

ત્યારે પ્રગટે વિશાળ મનનો ગુણિયલ પ્રભાવ;

       સ્વયંને જાણવામાં મનનો હૃદયભાવ જાગૃત થાય,

ત્યારે જ્ઞાન-ભક્તિમાં તરબોળ થવાય;

       ભક્તિભાવની નિષ્ઠામાં અંતર યાત્રાની લગની જાગે,

ત્યારે અજ્ઞાની માનસ ઓગળતું જાય;

       પ્રતીતિ પછી થાય સ્વયંના ભવ્ય સ્વરૂપની

અને સંતોષનો મણિ મનમાં પ્રકાશિત થાય.

સંકલનકર્તા - મનસ્વિની કોટવાલા